المحيط الاعظم و البحر الخضم (کتاب)

مؤلف

سید حیدر آملى.(م 794 ق)

زندگی‌نامه و اظهارنظرهای سید حیدر آملى

سید حیدر آملى از عرفاى بزرگ شیعه و از شاگردان فخرالمحقیقن، فرزند علامه حلى است. وى مفسر، محدث، فقیه، متكلم عارف است. او اصلاً از آمل مازندران ولى بزرگ شده در بغداد و حله است و بنا به تقاضاى محقق حلى رساله رافعة الخلاف را تألیف نمود.

علامه سید حیدر آملى در شهر آمل مجاهدت‌هاى بسیار در ترویج عقاید تشیع نمود و سرانجام موفق به تأسیس حكومتى در این شهر شد. نتیجه این تلاش‌ها مسلمان شدن دیلمیان بود كه از میان آن‌ها دولت بویه ظهور كرد. علامه آملى بعدها در بغداد سكونت گزید. گفته اند كه وى به مدت بیست سال فقیه و متكلمى متعصب بود كه با نوشتن كتاب جامع الاسرار به تصوف گرایید و سپس تعصب را كنار گذاشت و به تسامح گرایید. علامه آملى در زمره اولین فقیهان و متكلمان بود كه میان تشیع و تصوف پیوند وثیق برقرار كرد. گرایش آملى بیشتر به تصوف بود؛ به طورى كه وى صوفیان را شیعیان خاص مى نامید.

استادان

فخرالمحققین، مولانا نصیرالدین كاشانى حلى.

تألیفات سید حیدر آملى

المحیط الاعظم فى تفسیر القرآن الكریم، البحر الخضم فى تفسیر القرآن الاعظم، التأویلات الاركان، جامع الاسرار، رساله نقد النقود، رساله رافعة الخلاف.

انگیزه تالیف

سيد حيدر انگيزه تاليف تفسير را چنين بيان مى‌كند:« پس از تاليف چند كتاب و رساله به زبان فارسى و عربى كه به چهل عدد ميرسد حق تعالى مرا به تاويل قرآن كريم امر و فرمان داد و من بعد از آن تفسيرى عرفانى در هفت جلد بزرگ نوشتم و آنرا به محيط اعظم و طور اثم در تاويل كتاب الله عزيز محكم ناميدم. و همچنين اين تفسير در نهايت حسن و كمال تدوين شد و در غايت فصاحت و بلاغت به توفيق ربانى ظهور كرد بطوريكه قبل از من احدى همچون من كتابى مانند اين ننگاشته است.»

معرفى اجمالى كتاب

وى این تفسیر را بر وفق مذاق عرفانى و روح تصوف نگاشته است. این كتاب در اصل در هفت جلد است، ولى تاكنون بیش از جلد اول و دوم آن یافت نشده و در حال حاضر قسمتى از جلد نخست آن به طبع رسیده است.

دو جلد موجود، شامل مقدمه اول از هفت مقدمه در بیان نگرش عرفانى و قرآن شناسى مؤلف است و جلد دوم، نسخه خطى در باب تفسیر سوره حمد و بخشى از سوره بقره است. از جلد اول و دوم، فقط قسمت نخست آن یعنى مقدمه سید حیدر آملى همراه با توضیحات مفصل محقق آن به چاپ رسیده است.

ویژگى این كتاب را باید در تأویلات عرفانى سید حیدر آملى دانست و در حقیقت نباید این نوشته را تفسیر نامید؛ بلكه اصطلاح «تأویلات» برازنده این كتاب است و اگر كسى بخواهد این نوع بیانات را تفسیر بنامد، باید آن را تفسیر مقامات مدارج و معارج انسان و تفسیر انفسى بنامد؛ چنان كه علامه حسن زاده درباره این تفسیر گفته اند.

فهرست مقدمات سید حیدر آملى به شرح زیر است:

در بیان تأویل تفسیر، در بیان كتاب اللّه آفاقى و تطبیق آن به قرآن، در بیان حروف اللّه آفاقى و تطبیق آن به حروف خدا در قرآن، كلمات آفاقى و آیات آفاقى و تطبیق آن به كلمات و آیات قرآنى، در بیان شریعت و طریقت و حقیقت، در بیان توحید و اقسام آن.

منابع تفسير

مفسر در تفسير از منابع متعددى كه مورد اعتماد بوده استفاده نموده است كه عبارتند از:

1- تفسير مجمع البيان طبرسى وى در اين‌باره گويد: انگيزه من از نقل مطالب تفسير مجمع البيان بدان‌خاطر است كه آن تفسير معتبرى است كه تمام علماى اماميه بر آن اعتماد دارند و آن بر شيوه روايات اهل بيت( ع) ميباشد.

2- تفسير كشاف زمخشرى وى آن را نيز تفسيرى معتبر و مورد اعتماد محققان معتزلى مى‌داند كه به روش اهل سنت نگاشته شده است. و من از ايندو تفسير كه با دو شيوه گوناگون است استفاده نمودم و بين آندو جمع كردم كه اين همان چشمه حكمت و بزرگترين وحدت است زيرا از قبيل اصلاح جامعه اسلامى است.

3- تاويلات شيخ نجم الدين رازى وى مى‌گويد از اين كتاب نقل قول مجرد مانند دو تفسير گذشته نكردم بلكه منظورم از نقل قول از آن براى نشان دادن تفاوت كلام خود با كلام او و اختلاف كشف من با كشف او بود و گرنه به حمد الله از اين كتاب بى‌نياز هستم.

4- تاويلات ملا عبد الرزاق كاشانى وى انگيزه‌اش از نقل اين منبع تبيين دو طريق توحيدى است زيرا كاشانى در تاويلات از توحيد اجمالى سخن رانده ولى من در تفسير از توحيد تفصيلى دفاع كردم كه شيوه اهل الله و ارباب تحقيق است.

وضعیت نشر

این كتاب به وسیله وزارت ارشاد اسلامى با تصحیح و تعلیق و مقدمه سید محسن موسوى تبریزى چاپ شده است.

پانویس

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی

متن کتاب المحيط الاعظم و البحر الخضم

المحيط الاعظم و البحر الخضم